Prof.Dr.Fejzulla BERISHA
Në fundin e shekullit XIX, kur rilindësit shqiptarë shpallnin përmes fjalës dhe pendës së tyre se kombi shqiptar është ndër më të lashtit në Evropë, ata nuk mbështeteshin në iluzione, por në kujtesën e një populli që kishte mbijetuar përmes shekujve mbi një bazë të pathyeshme: Dardaninë. Jo rastësisht, në çdo përpjekje për të gjetur gjenezën tonë, harta tërhiqet kah ajo hapësirë që sot përfshin kryesisht Kosovën, një territor që i ka rezistuar pushtimeve, harresës dhe asimilimit, sepse ka ruajtur kodin e shpirtit shqiptar në gurët e qytetërimeve të lashta, në gojëdhëna, në gjuhë, në zakon dhe në këngë.
1. Dardania si truall i qytetërimit të hershëm ilir
Dardania u përmend për herë të parë nga autorë si Straboni, Plini Plaku dhe Ptolemeu, si një nga mbretëritë më të rëndësishme të Ilirisë juglindore. Kryeqyteti i saj ishte Scupi (Shkupi i sotëm), ndërsa qytete si Ulpiana (afër Prishtinës), Vendenisi (Gjilan), Theranda (Suhareka) dhe Artana (Novo Brdo) ishin qendra të rëndësishme kulturore, ekonomike dhe ushtarake.
Në Ulpianë, gërmimet kanë zbuluar forume, terme, bazilika dhe mozaikë të një qytetërimi të zhvilluar romak, ndërtuar mbi bazën e një popullsie vendase ilire – dardanët. Emrat e gjetur në lapidarë, si Dardanos, Teuta, Scervia, janë dëshmi të vazhdimësisë ilire në këtë rajon.
2. Kodet gjuhësore dhe toponimike që dëshmojnë identitetin shqiptar
Një ndër dëshmitë më të forta të vazhdimësisë etnike është toponimia – emërtimet vendore që lidhen drejtpërdrejt me shqipen:
Prishtina: nga rrënja “prisht” ose “prrish”, që lidhet me toponimet e ujërave ose vendbanimeve të lashta;
Dardana: ruan vetë emrin e Dardanisë së lashtë;
Vushtrria (në antikitet Viciana): një vendbanim i njohur në dokumentet romake, me vazhdimësi të dokumentuar deri sot;
Gjakova, Deçani, Peja – emra që përmbajnë elementë të gjuhës shqipe dhe që nuk janë të përkthyeshëm apo të huazuar nga gjuhë të tjera ballkanike.
Gjuhëtarët si Eqrem Çabej dhe Shaban Demiraj kanë vërtetuar që shqipja ka një shtresë të lashtë ilire, sidomos në fjalorin bazë: “diell”, “mal”, “gur”, “vaj”, “mbath”, “dritë” – fjalë që nuk kanë asnjë lidhje me latinishten apo greqishten, por burojnë nga një fond gjuhësor autokton.
3. Vazhdueshmëria kulturore dhe simbolet e lashtësisë
Shqiptarët, në veçanti ata të Dardanisë, kanë ruajtur motive të lashta në veshjet, ritualet dhe këngët popullore. Simboli i kalit, për shembull, që shfaqet në mozaikët e Ulpianës, ruhet në tekstilin tradicional të Drenicës, si dhe në stolitë e grave nga Anamorava dhe Rugova.
Kënga epike me lahutë, e trashëguar brez pas brezi në Malësinë e Gjakovës dhe në Dukagjin, është dëshmi e ruajtjes së kodeve të epikës së lashtë ilire. Studiuesit kanë krahasuar këtë traditë me epikat e popujve indo-evropianë dhe kanë gjetur struktura të përbashkëta me Homerin, por me përmbajtje që lidhet fort me jetën shqiptare.
4. Dardania në vetëdijen kombëtare dhe në histori
Nuk është rastësi që Lidhja Shqiptare e Prizrenit nisi pikërisht në zemër të Dardanisë. Prizreni, qytet me rrënjë ilire, u kthye në vendin ku shqiptarët, të rrezikuar nga copëtimi pas Kongresit të Berlinit, u ngritën për të mbrojtur trojet. Prej aty do të vazhdonte përpjekja për shtetformim, e cila u përmbyll përfundimisht me çlirimin e Kosovës në vitin 1999.
Dardania nuk ishte vetëm një territor i lashtë, por edhe një truall simbolik i qëndresës kombëtare. Kjo u dëshmua edhe në vitet 1981, kur studentët shqiptarë në Prishtinë ngritën zërin për barazi dhe për Republikën e Kosovës – dhe më pas, me organizimin e rezistencës paqësore dhe të armatosur në vitet ’90.
5. Dardania si busull për të ardhmen kombëtare
Kur në diskursin politik dhe kulturor flasim për Shqipërinë dhe Kosovën si “një komb në dy shtete”, e kemi fjalën për një realitet historik dhe kulturor që e ka Dardaninë në themel. Në këtë rajon, që për shekuj është përpjekur të ndahet nga politika, por kurrë nga vetëdija kombëtare, janë ruajtur kodet e përkatësisë: gjuha, zakoni, riti dhe kujtesa.
Ndarja që solli historia politike, nuk arriti të zhdukë rrënjën e përbashkët. Ashtu siç pemët mund të kenë degë të ndara, por ushqehen nga e njëjta rrënjë, Shqipëria dhe Kosova janë një lis me dy degë. Dhe rrënja e këtij lisi shtrihet thellë në tokën e Dardanisë.
Ruajtja e kodit, ringjallja e vetëdijes
Dardania nuk është thjesht një emër antik në hartat romake. Ajo është një kujtesë kolektive që rreh në zemrën e kombit shqiptar. Është një hapësirë që na mëson se përkatësia nuk është çështje kufijsh, por e krijimit dhe ruajtjes së kodeve të përbashkëta – gjuhësore, kulturore, historike dhe shpirtërore.
Në këtë kohë të sfidave globale, ku identitetet shpesh relativizohen, është jetike të kujtojmë se të jesh shqiptar nuk është çështje dokumenti, por kodi. E ai kod, që nga Ulpiana te Prekazi, nga Prizreni te Gjakova, është ruajtur si trashëgimi dhe si betim.
Ky shkrim i kushtohet kujtesës së Dardanisë dhe thirrjes për bashkimin shpirtëror të shqiptarëve kudo që ndodhen. Një homazh për rrënjët tona të përbashkëta dhe një ftesë për të mos harruar se kush jemi, nga vijmë dhe ku duam të shkojmë./GD
